Manipulacje kręgosłupa to popularna technika terapeutyczna, która ma na celu poprawę funkcji ruchowych oraz łagodzenie dolegliwości bólowych. W niniejszym artykule omówimy czym są i na czym polegają techniki manipulacji, jakie korzyści dają oraz przyjrzymy się bliżej bezpieczeństwu ich stosowania.

Manipulacje kręgosłupa – czym są i na czym polegają?

Manipulacje kręgosłupa, w przeciwieństwie do powszechnych przekonań pacjentów, nie polegają na nastawianiu, przemieszczeniu ani „wciśnięciu” wypadniętego dysku na swoje miejsce. Błędnie stosowany termin „nastawianie kręgosłupa” wywodzi się z medycyny ludowej, gdzie próbowano w ten sposób wyjaśnić skuteczność tych zabiegów. Nazwa ta wynikała z ograniczonej wiedzy osób zajmujących się tym tematem oraz z ogólnego niedoboru informacji na temat biomechaniki i fizjologii układu ruchu. Współczesna wiedza pokazuje, że manualne przestawienie kręgu jest niemożliwe, a wypadniętego dysku nie można „wcisnąć” z powrotem.

W polskiej nomenklaturze najbardziej poprawne określenie dla tego typu zabiegów to manipulacja lub mobilizacja z impulsem.

Techniki manipulacji wykorzystuje się dość powszechnie, ponieważ działają przeciwbólowo, poprawiają zakres ruchu w stawie, jego odżywienie oraz tolerancję na obciążenia, zmniejszają wrażliwość nerwów na bodźce mechaniczne oraz wpływają na normalizację napięcia mięśniowego zarówno lokalnie jak i dystalnie, co w konsekwencji skutkuje poprawą codziennego funkcjonowania.

Ich sprawne wykonanie wymaga od terapeuty treningu, praktyki i doskonalenia umiejętności palpacyjnych i psychomotorycznych. Terapeuta z odpowiednimi kwalifikacjami jest w stanie prawidłowo dobrać pozycję tak, by przy zachowaniu komfortu pacjenta wybrać wszelkie komponenty ruchu w celu wykonania wielokierunkowej kompresji danego segmentu. Celem tego działania jest zastosowanie szybkiego (ale nie traumatyzujący dla tkanek pacjenta) impulsu, przy stosunkowo minimalnej sile i małej amplitudzie ruchu, m. in. w celu uzyskania gwałtownego rozprężenia stawu (mechanizm kawitacji).

Kawitacja – czym jest?

Kawitacja to zjawisko fizyczne, które zachodzi w wyniku nagłej zmiany ciśnienia w płynach, co prowadzi do powstawania pęcherzyków gazu. Podczas manipulacji kręgosłupa i stawów obwodowych, gdy terapeuta wykonuje szybki i precyzyjny ruch, może dojść do nagłej zmiany ciśnienia w obrębie stawu. W wyniku tego procesu, pęcherzyki gazu, które naturalnie występują w płynie maziowym stawów, mogą się formować i implodować, co z kolei prowadzi do charakterystycznego dźwięku „kliknięcia”, „trzasku” bądź „chrupnięcia”.

Kawitacja krok po kroku:

1. Nagłe ciśnienie – podczas manipulacji, terapeuta wprowadza nagłe zmiany w ciśnieniu stawu.
2. Powstawanie pęcherzyków -zmniejszenie ciśnienia w płynie maziowym prowadzi do tworzenia się mikropęcherzyków gazu. Te pęcherzyki są efektem rozpuszczania się gazu w cieczy, a ich powstawanie jest naturalną reakcją na zmiany ciśnienia.
3. Implozja pęcherzyków -w momencie, gdy ciśnienie wraca do normy, pęcherzyki te mogą szybko implodować. To właśnie zjawisko implozji jest odpowiedzialne za wydawany podczas manipulacji dźwięk. Dźwięk ten powstaje głównie przy manipulacji stawów maziowych, natomiast rzadko jest obecny przy manipulacjach chrząstkozrostów.

Czy kawitacja jest istotna?

Uważa się, że następstwa kawitacji mają efekt terapeutyczny. Po uzyskaniu kawitacji w stawie dochodzi do zwiększenia przestrzeni stawowej na ok 15-30 min. (jest to czas wchłaniania gazu przez płyn stawowy), zwiększa się zakres ruchu i pojawia się odruchowe rozluźnienie mięśni.

Watson, P. i Mollan, RAB (1990). Cineradiography of a cracking joint. The British Journal of Radiology, 63(746), 145–147. doi:10.1259/0007-1285-63-746-145 

Zjawisko kawitacji jest uznawane za naturalny efekt manipulacji, a jego wystąpienie jest często postrzegane jako potwierdzenie, że zabieg został przeprowadzony efektywnie. Należy jednak podkreślić, że obecność lub brak dźwięku często nie wpływa na skuteczność terapii. Efekty mechaniczne, które zachodzą w obrębie stawów podczas manipulacji, często funkcjonują niezależnie od neurofizjologicznych procesów towarzyszących, takich jak odruchowe zmniejszenie napięcia mięśniowego w obrębie konkretnego sklerotomu lub miotomu.

Co to oznacza?

Zjawisko kawitacji jest kluczowe dla uzyskania separacji pomiędzy powierzchniami stawowymi, jednak nie musi wpływać na efekty neurofizjologiczne związane z zabiegiem. W związku z tym, brak charakterystycznego „kliku” podczas manipulacji nie powinien być interpretowany jako niepowodzenie zabiegu. W rzeczywistości, działanie technik manipulacji może być efektywne nawet w przypadkach, gdy nie występuje żaden słyszalny efekt dźwiękowy. Kluczowe znaczenie ma przede wszystkim to, jak pacjent się czuje po manipulacji oraz jakie korzyści terapeutyczne są osiągane.

Korzyści z manipulacji

Manipulacje kręgosłupa i stawów obwodowych przynoszą szereg korzyści, które są potwierdzone przez liczne badania naukowe oraz obserwacje kliniczne.

Niektóre z nich to:

1. Redukcja bólu.

Jednym z głównych powodów, dla których pacjenci decydują się na manipulacje, jest ich potencjał w łagodzeniu bólu. Badania pokazują, że manipulacje kręgosłupa są skuteczne w leczeniu różnych rodzajów bólu, w tym bólu lędźwiowego i szyjnego odcinka kręgosłupa, bólów głowy oraz dysfunkcji stawów. Wiele osób zgłasza znaczną ulgę często po jednym, a czasem po serii zabiegów, co potwierdza ich efektywność w praktyce klinicznej.

2. Poprawa zakresu ruchu

Manipulacje mają również korzystny wpływ na poprawę zakresu ruchu w stawach. Dzięki technikom mobilizacji i manipulacji, pacjenci często doświadczają większej swobody ruchu oraz zmniejszenia sztywności stawów. To z kolei może przyczynić się do lepszej jakości życia oraz poprawy funkcji wykonywanych na co dzień, co jest szczególnie istotne dla osób aktywnych fizycznie.

3. Poprawa postawy

Manipulacje mogą pomóc w korygowaniu problemów z postawą, co z kolei prowadzi do zmniejszenia ryzyka kontuzji i przewlekłego bólu. Badania dowodzą, że manipulacje mogą wspierać aktywność mięśni posturalnych poprzez poprawę ich funkcji. Silniejsze mięśnie posturalne są kluczowe dla utrzymania prawidłowej postawy ciała, zwłaszcza w długotrwałych pozycjach, takich jak siedzenie przy biurku.

4. Poprawa krążenia

Manipulacje kręgosłupa przyczyniają się do poprawy krążenia poprzez zwiększenie przepływu krwi, stymulację układu limfatycznego, poprawę dotlenienia tkanek oraz redukcję napięcia mięśniowego. Dzięki tym efektom, osoby korzystające z manipulacji mogą doświadczać lepszego ogólnego samopoczucia oraz zdolności organizmu do regeneracji i walki z chorobami poprzez ich wpływ na zmniejszanie stanów zapalnych.

5. Normalizacja napięcia mięśniowego

Techniki manipulacji wpływają na normalizację napięcia mięśniowego zarówno lokalnie jak i dystalnie od miejsca wykonywania manipulacji, co przyczynia się do większego komfortu i lepszej wydolności fizycznej.

6. Poprawa funkcji układu nerwowego

Manipulacje mogą wspierać prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego poprzez redukcję ucisku na jego struktury oraz zwiększenie krążenia w jego obrębie. To z kolei prowadzi do zwiększenia dystrybucji tlenu i składników odżywczych, co wspomaga procesy regeneracyjne. Dodatkowo manipulacje mogą przyczynić się do obniżenia poziomu stresu, co ma pozytywny wpływ na układ nerwowy, redukując napięcia i poprawiając ogólne samopoczucie pacjenta.

7. Wsparcie w leczeniu schorzeń

W niektórych przypadkach manipulacje mogą być częścią szerszego planu leczenia schorzeń takich jak rwa kulszowa czy dyskopatia.

Bezpieczeństwo manipulacji

Manipulacje, podobnie jak inne formy terapii, niosą ze sobą pewne ryzyko. Należy jednak zaznaczyć, że to ryzyko nie jest większe niż w przypadku innych procedur fizjoterapeutycznych. Najwięcej obaw budzą manipulacje odcinka szyjnego, natomiast badania wykazują, że niebezpieczeństwo manipulacji tego odcinka jest porównywalne albo mniejsze niż ryzyko związane z przyjmowaniem NLPZ, które są powszechnie stosowane w dysfunkcjach narządu ruchu. Szacunki działań niepożądanych wahają się od 1 na 200 000 do 1 na kilka milionów manipulacji kręgosłupa szyjnego. Manipulacje w obszarze odcinka lędźwiowego charakteryzują się statystycznie jeszcze niższym ryzykiem wystąpienia powikłań.

Chociaż manipulacje są uważane za bezpieczne, istnieją sytuacje, w których ich stosowanie jest niewskazane.

Oto niektóre z przeciwwskazań do manipulacji:

• osłabiona struktura kości i więzadeł, w wyniku urazów lub chorób
• nowotwory układu kostnego
• niestabilne złamania
• uszkodzenia rdzenia kręgowego
• stan zapalny szpiku kostnego
• niewydolność kręgowo – podstawna
• zaburzenia naczyniowe oraz neurologiczne w partii ciała, w której znajduje się chory staw
•  uszkodzenia nerwów

W kontekście omawiania przeciwwskazań do zabiegów manipulacyjnych, istotne jest podkreślenie, że jednym z kluczowych przeciwwskazań jest brak zgody pacjenta na przeprowadzenie tego rodzaju terapii. Pacjent powinien być w pełni świadomy celu oraz przebiegu działań podejmowanych przez terapeutę. Świadoma zgoda została zdefiniowana jako „dobrowolna i możliwa do odwołania zgoda osoby na uczestnictwo w terapii lub badaniu, oparta na właściwym zrozumieniu charakteru, celu oraz konsekwencji tego działania”.

Kluczowym aspektem zapewniającym bezpieczeństwo zabiegu jest przede wszystkim odpowiednio wykwalifikowany terapeuta, który wykluczy przeciwwskazania i dobierze wszystkie parametry tak, aby manipulacje były jednocześnie skuteczne, jak i bezpieczne dla pacjenta. Terapeuta, stosujący jakąkolwiek terapię, musi zawsze uwzględniać tzw. współczynnik korzyści, co oznacza, że korzystny efekt przeprowadzonego zabiegu musi przewyższać ewentualne działania niepożądane. Przeciwwskazania są ustalane na podstawie wywiadu, badania przedmiotowego oraz testów klinicznych. Można je klasyfikować jako ogólne lub miejscowe, a także bezwzględne i względne, co zależy od takich czynników jak umiejętności, doświadczenie i wyszkolenie specjalisty, dobór techniki, długość stosowanej dźwigni i siła z jaką jest ona stosowana, a także wiek, ogólny stan zdrowia i nastawienie pacjenta.

Podsumowanie

Stosowanie manipulacji kręgosłupa przynosi szereg korzyści zdrowotnych. Wiele badań naukowych wskazuje na pozytywne efekty stosowania tych technik w leczeniu bólu oraz poprawie funkcji stawów. Manipulacje wpływają na normalizację napięcia mięśniowego, poprawę krążenia oraz zwiększenia zakresu ruchu w stawach. Działają korzystnie na funkcję układu nerwowego, mogą poprawić postawę ciała i ogólne samopoczucie, a także wspierać procesy regeneracyjne organizmu. Regularne sesje manipulacyjne mogą zatem znacząco przyczynić się do poprawy jakości życia pacjentów. Ważne jest jednak, aby były przeprowadzane przez wykwalifikowanych specjalistów, a pacjenci byli świadomi wskazań i przeciwwskazań do ich stosowania.

Dzięki badaniom naukowym, których liczba w ostatnich latach znacznie wzrosła manipulacje kręgosłupa i stawów obwodowych mogą zyskać większe uznanie w środowisku medycznym jednak należy je traktować jako część kompleksowej terapii, uwzględniającej również inne formy terapii manualnej, fizjoterapii, ćwiczeń oraz edukacji pacjenta.

Ewelina Napiórkowska

Jestem fizjoterapeutką, naturopatą, hirudoterapeutką, akupunkturzystką. Pierwsze szlify zawodowe zdobywałam w warszawskich szpitalach i przychodniach, a indywidualną praktykę prowadzę od 2016 r. Przeczytaj więcej…

Bibliografia

• Gibbons P, Tehan P. Manipulacje kręgosłupa, klatki piersiowej i obręczy biodrowej w osteopatii. Elsevier 2010
• LaPelusa A, Bordoni B. High-Velocity Low-Amplitude Manipulation Techniques. 2023 Jun 4. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan–. PMID: 34662041.
• Galindez-Ibarbengoetxea X, Setuain I, Andersen LL, Ramírez-Velez R, González-Izal M, Jauregi A, Izquierdo M. Effects of Cervical High-Velocity Low-Amplitude Techniques on Range of Motion, Strength Performance, and Cardiovascular Outcomes: A Review. J Altern Complement Med. 2017 Sep;23(9):667-675. doi: 10.1089/acm.2017.0002. Epub 2017 Jul 21. PMID: 28731832.
• Thiel, Haymo W. DC, PhD*; Bolton, Jennifer E. PhD*; Docherty, Sharon PhD*; Portlock, Jane C. PhD†. Safety of Chiropractic Manipulation of the Cervical Spine: A Prospective National Survey. Spine 32(21):p 2375-2378, October 1, 2007. | DOI: 10.1097/BRS.0b013e3181557bb1
• Sim, J. (1986) Informed Consent: Ethical Implications for Physiotherapy. Physiotherapy, 72, 584