Pojęcie subluksacji kręgowej (vertebral subluxation) od początku istnienia chiropraktyki stanowi jej fundament. Sam twórca tej metody – Daniel David Palmer – definiował ją jako mechaniczne przesunięcie kręgu prowadzące do ucisku na nerw. Choć od tamtych czasów zmieniły się narzędzia diagnostyczne, sposoby pracy oraz samo pojmowanie tego zjawiska, idea, że korekcja subluksacji wspiera naturalną zdolność ciała do samoleczenia, wciąż pozostaje kluczowa w praktyce chiropraktycznej.

Dziś subluksacja rozumiana jest szerzej. Z biegiem czasu koncepcja ta przeszła ewolucję w kierunku złożonego modelu patofizjologicznego, uwzględniającego mechanizmy neuroplastyczne oraz autonomiczne. W świetle współczesnej neurologii i fizjologii jawi się nie tylko jako lokalna dysfunkcja segmentarna, lecz jako dynamiczne zaburzenie integracji somatyczno-wegetatywnej.

Fundamenty rdzennej chiropraktyki:
koncepcja Innate Intelligence oraz subluksacji w ujęciu D.D. Palmera

W 1895 roku, tworząc podwaliny chiropraktyki, Daniel David Palmer postulował istnienie związku pomiędzy przemieszczeniem kręgu a zakłóceniem przepływu impulsów nerwowych. Przedstawił także ideę Innate Intelligence (Wrodzonej Inteligencji), która stała się jednym z filarów filozofii chiropraktycznej. Koncepcja ta zakłada, że ciało ludzkie posiada naturalną zdolność do samoleczenia dzięki Wrodzonej Inteligencji definiowanej jako „siła życiowa”, która kieruje wszystkimi procesami życiowymi – od pracy serca, przez gojenie ran, po reakcje układu odpornościowego. Gdy kręgosłup jest prawidłowo ustawiony i układ nerwowy działa bez przeszkód, Innate Intelligence może w pełni realizować swój potencjał. [1]

W 1906 roku D.D. Palmer definiował subluksację nie tylko jako „przemieszczenie wyrostków stawowych kręgu” (a displacement of the articular processes), lecz także jako stan, w którym przepływ informacji nerwowej, nazywanej „światłem życia”, zostaje osłabiony lub przytłumiony. Sama etymologia terminu sublux (z łac. sub – „mniej niż” i lux – „światło”) odzwierciedla ideę „mniejszej ilości światła”, co w metaforycznym ujęciu oznacza zakłócony przepływ Wrodzonej Inteligencji przez układ nerwowy, a tym samym zmniejszoną ekspresję życia oraz ograniczoną swobodę w wymianie informacji pomiędzy mózgiem a ciałem. Powstały w ten sposób brak harmonii i równowagi w ciele (dis-ease) mógł ostatecznie prowadzić do choroby (disease). [2]

D.D. Palmer podkreślał znaczenie „tonu nerwowego” jako kluczowego czynnika zdrowia. Ton odzwierciedlał napięcie nerwowe, które w stanie równowagi sprzyjało utrzymaniu zdrowia, a wszelkie jego odchylenia mogły sprzyjać rozwojowi chorób. Zaznaczał przy tym, że subluksacje nie powodują całkowitego mechanicznego zablokowania nerwów, lecz raczej ich nadmierne napięcie lub rozluźnienie, co może zakłócać komunikację pomiędzy mózgiem a narządami docelowymi. [3]

Termin subluksacja, pomimo braku precyzyjnego odpowiednika w języku ogólnym, stanowi fundamentalny element opisu zaburzeń integracji somatycznej w praktyce chiropraktycznej. W potocznym rozumieniu bywa on błędnie sprowadzany do popularnego określenia “kości nie na swoim miejscu” (bone out of place), które bywa przypisywane D.D. Palmerowi. Analiza historyczna sugeruje jednak, że jest to uproszczenie, a nawet możliwe zniekształcenie jego poglądów. Nieporozumienie to mogło doprowadzić do spłycenia definicji Palmera chiropractic vertebral subluxation (CVS), ograniczając ją do wizji pojedynczej kości, która znalazła się poza „właściwym miejscem”.

W 1910 roku D.D. Palmer doprecyzował, że subluksacja jest to „przemieszczenie dwóch lub więcej kości, których powierzchnie stawowe częściowo utraciły swoje naturalne połączenie”. [3]

Obie definicje subluksacji D.D. Palmera jednoznacznie wskazują, że traktował on subluksację jako zjawisko dotyczące relacji stawowych, a nie odosobnionej kości.

Rozwój koncepcji i redefinicja subluksacji jako zakłócenia „impulsu mentalnego” w ujęciu B.J. Palmera

Koncepcja subluksacji ewoluowała później za sprawą syna D.D. Palmera – B.J Palmera, który przejął definicję ojca, ale zaczął ją systematyzować i uszczegóławiać.

Według B.J. Palmera ciało funkcjonuje dzięki nieustannej wymianie informacji, a kluczowym medium tej wymiany jest układ nerwowy. Subluksacja nie ograniczała się więc do zmiany kąta ustawienia powierzchni stawowych – oznaczała przede wszystkim zaburzenie przepływu informacji, który określał mianem „impulsu mentalnego”. „Impuls mentalny” w ujęciu B.J. Palmera był przekazem informacji nerwowej z mózgu, poprzez rdzeń kręgowy, do komórek ciała. Ten proces umożliwiał prawidłowe funkcjonowanie wszystkich układów organizmu. Co istotne, Palmer postrzegał impuls mentalny jako przejaw Inteligencji Wrodzonej (Innate Intelligence) – niematerialnej zasady życia, która koordynuje i utrzymuje w harmonii wszystkie procesy biologiczne. [3]
W 1910 roku sprowadził do Palmer School of Chiropractic pierwsze urządzenie rentgenowskie i rozpoczął jego używanie do wizualizacji struktur kręgosłupa, wierząc, że może ono „udowodnić” istnienie subluksacji. [4]

Stephenson, uczeń B.J. Palmera, pisał, że „możemy wyobrazić sobie ten impuls mentalny jako będący takimi siłami w komórce tkankowej, jak: elektryczność, wartościowość, magnetyzm, kohezja itp.”  W jego ujęciu impuls mentalny można było rozumieć jako rodzaj fundamentalnej siły działającej w komórkach ciała, obok znanych już wówczas zjawisk fizycznych i chemicznych, takich jak: 

• Elektryczność – odniesienie do zdolności komórek nerwowych do przewodzenia impulsów elektrycznych.
• Wartościowość – pojęcie z chemii opisujące zdolność atomów do łączenia się z innymi atomami; metafora organizowania i łączenia struktur w ciele.
• Magnetyzm – przykład siły porządkującej lub przyciągającej, sugerującej istnienie „układu” i „przyciągania” w procesach biologicznych.
• Kohezja – siła spajająca, utrzymująca integralność tkanek i struktur organizmu. [5]

W 1924 roku Palmer wprowadził do praktyki chiropraktycznej urządzenie o nazwie neurocalometer, służące do wykrywania różnic temperatur wzdłuż kręgosłupa. Twierdził, że pozwala ono z większą precyzją niż badanie palpacyjne wskazać lokalizację zakłóceń nerwowych związanych z subluksacją. [6]

W swoim ostatnim tekście, napisanym w 1961 roku, B.J. Palmer opisał fizyczną manifestację impulsu mentalnego, którą nazwał „przepływem siły nerwowej” (nerve-force flow). Przedstawiał ją jako „układ mózg–nerwy–ciało, ciało–nerwy–mózg – materialny system, przez który przepływa coś niematerialnego, niewidzialnego, abstrakcyjnego, trudnego do udowodnienia, że istnieje, a jednak bardzo potężnego, dynamicznego, bez czego bylibyśmy martwą materią.” Według B.J. Palmera impuls mentalny jest to „myśl”, która może być wyrażona poprzez różnorodne mechanizmy neurobiologiczne, obejmujące zarówno procesy synaptyczne i pozasynaptyczne. Jednocześnie zaznaczał, że impuls mentalny nie jestani:

• Wrodzoną Inteligencją (Innate Intelligence) – czyli „siłą życiową” lub „programem sterującym” organizmem, pojmowaną w filozofii chiropraktyki jako źródło wszelkiej koordynacji życiowej, ani
• potencjałem czynnościowym – czyli czysto fizjologicznym impulsem elektrycznym w neuronie, mierzonym w miliwoltach i znanym z neurobiologii jako proces elektrochemiczny.

B.J. Palmer podkreślał, że ta „myśl” jest:

• niematerialna – nie można jej dotknąć ani bezpośrednio zmierzyć,
• powiązana z intencją lub celem – posiada określone zadanie do wykonania w organizmie,
• plastyczna w wyrazie – może być wyrażana na różne sposoby przez układ nerwowy. [7]

Wieloukładowa natura subluksacji: podejście Glena Lantza

Glen Lantz, uczeń B.J Palmera, rozwinął koncepcję subluksacji kręgowej, wprowadzając pojęcie dziewięciu komponentów kompleksu subluksacji kręgowej (vertebral subluxation complex). W jego ujęciu subluksacja to złożone zjawisko wieloukładowe, obejmujące:

1. Kinezjologię – zaburzenia w ruchomości segmentów kręgosłupa, takie jak ograniczenie zakresu ruchu, asymetria czy nieprawidłowa oś rotacji. Mogą obejmować zarówno hipermobilność, jak i hipomobilność, wpływając na biomechanikę całego ciała.
2. Neurologię – oddziaływanie subluksacji na przewodnictwo impulsów nerwowych w obrębie korzeni nerwowych i rdzenia kręgowego. Może to powodować zmiany w odruchach, czuciu, napięciu mięśniowym, a także w regulacji autonomicznej.
3. Miologię – zmiany w mięśniach przykręgosłupowych, takie jak wzmożone napięcie, osłabienie lub zaburzenia równowagi pracy mięśni antagonistycznych. Mogą one utrwalać nieprawidłową pozycję kręgu i podtrzymywać subluksację.
4. Fizjologię tkanki łącznej – zmiany w więzadłach, torebkach stawowych, powięziach i krążkach międzykręgowych, które reagują na przewlekłe obciążenia lub uszkodzenia. Skutkuje to często zrostami, zwłóknieniami i utratą elastyczności, pogłębiając zaburzenia biomechaniczne.
5. Angiologię – wpływ subluksacji na lokalne krążenie krwi, prowadzący do niedokrwienia tkanek i zaburzeń mikrokrążenia. Może to nasilać ból, opóźniać gojenie oraz sprzyjać zmianom troficznym.
6. Reakcje zapalne – przewlekłe lub ostre drażnienie struktur kręgosłupa może inicjować lokalny stan zapalny, aktywować cytokiny i mediatory bólu. Proces ten sprzyja zarówno nasileniu objawów bólowych, jak i postępowi dalszej degeneracji tkanek.
7. Anatomię – obecność anomalii w budowie kręgów, stawów, krążków międzykręgowych lub kanału kręgowego, które mogą predysponować do rozwoju subluksacji. Mogą one mieć charakter wrodzony, pourazowy lub zwyrodnieniowy.
8. Fizjologię – oddziaływanie subluksacji na funkcje fizjologiczne organizmu, takie jak napięcie mięśniowe, równowaga neuroimmunologiczna i zdolność adaptacji do stresu. Zaburzenia przewodnictwa nerwowego wpływają na rozregulowanie homeostazy.
9. Biochemię – zmiany metaboliczne w tkankach objętych subluksacją, takie jak zakwaszenie, niedotlenienie lub zaburzenia metabolizmu komórkowego, które mogą wpływać na procesy zapalne, degeneracyjne oraz percepcję bólu. [8]

Współczesna definicja subluksacji kręgowej i kryteria diagnostyczne według WHO

Współcześnie Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) uznaje subluksację kręgową za zmianę biomechaniczną w obrębie kręgosłupa i klasyfikuje ją w ICD-10-CM pod kodem M99.1. [9] Charakteryzuje się ona nieprawidłowym ruchem lub funkcją segmentów kręgosłupa, wykrywanymi na podstawie markerów klinicznych, takich jak:

• ograniczenie międzysegmentowego zakresu ruchu,
• bolesność przy badaniu palpacyjnym,
• wyczuwalne asymetryczne napięcie mięśni międzykręgowych,
• zmieniona gra stawowa i odczucie końcowego oporu w stawie.

Znaczenie korekcji chiropraktycznej w świetle badań neurofizjologicznych

Obecne definicje podkreślają, że subluksacja kręgowa wynikająca z dysfunkcji segmentu ruchowego zaburza aktywację mechanoreceptorów w torebkach stawowych oraz wiąże się ze zmienionym dopływem aferentnym z wrzecionek mięśniowych mięśni przykręgosłupowych na poziomach objętych subluksacją. To zmienione wejście sensoryczne może prowadzić do nieadaptacyjnych zmian plastycznych w ośrodkowym układzie nerwowym, skutkując upośledzeniem integracji i kontroli sensomotorycznej. Z czasem proces ten może się nasilać, stając się czynnikiem ryzyka dla rozwoju przewlekłej dysfunkcji, bólu oraz dalszych objawów związanych z zaburzoną kontrolą sensomotoryczną. [10]

Badania z ostatniej dekady wykazały, że korekcje chiropraktyczne mogą modyfikować funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego i poprawiać zdolność mięśni obwodowych do generowania siły. Zaobserwowano wpływ na różne aspekty neurofizjologii, w tym na przetwarzanie oraz integrację sensomotoryczną i kontrolę motoryczną. Są to kluczowe procesy zarówno dla precyzyjnego wykonywania zadań ruchowych, jak i dla rekonwalescencji po urazach ośrodkowego układu nerwowego. [10]

Prawidłowa kontrola ruchu kręgosłupa wymaga stałego dopływu informacji sensorycznych do ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Jednym z kluczowych źródeł tych informacji są najmniejsze, najgłębiej położone mięśnie przykręgosłupowe, przebiegające przez poszczególne segmenty ruchowe. Podczas ruchu kręgosłupa mięśnie te ulegają rozciąganiu, aktywując wyspecjalizowane receptory, które przekazują do mózgu sygnały o położeniu i dynamice ruchu segmentów. Dzięki temu mózg utrzymuje stałą „mapę” stanu kręgosłupa.

W przypadku dysfunkcji kręgosłupa np. po urazie  te małe mięśnie mogą zostać neurologicznie zahamowane lub „wyłączone” z prawidłowej pracy. Z czasem dochodzi do pogorszenia ich funkcji: stłuszczenia, zwłóknień oraz zmian w typach włókien mięśniowych. W skrajnych przypadkach obserwuje się ich zanik w ciągu miesięcy lub lat.

Konsekwencją tego procesu jest utrata precyzyjnego dopływu informacji sensorycznych z danego segmentu. Mózg traci zdolność dokładnego sterowania wzorcem ruchowym w tej części kręgosłupa, co sprzyja powstawaniu subluksacji lub dysfunkcyjnych segmentów  w literaturze określanych jako centralny segmentalny problem kontroli motorycznej (central segmental motor control problem). Termin ten oznacza, że mózg nie jest już w stanie adekwatnie kontrolować ruchu danego segmentu.

Korekcja chiropraktyczna ma na celu dostarczenie bodźca mechanicznego do segmentu objętego dysfunkcją, co prowadzi do aktywacji mechanoreceptorów w torebkach stawowych oraz rozciągnięcia mięśni przykręgosłupowych i stymulacji ich wrzecionek mięśniowych. Powstały w ten sposób sygnał proprioceptywny dociera do mózgu, umożliwiając mu „reset” i przywrócenie prawidłowej kontroli neuromotorycznej nad tym obszarem kręgosłupa.

Propriocepcja stanowi istotny komponent integracji sensomotorycznej w OUN. Obejmuje:

• czucie pozycji stawu (joint position sense, JPS) – zdolność do określania położenia segmentu bez udziału wzroku,
• kinestezję – czucie ruchu w przypadku braku sygnałów wzrokowych.

Co szczególnie istotne, badania pokazują, że dysfunkcja kręgosłupa wpływa nie tylko na sposób, w jaki mózg steruje kręgosłupem, lecz także na percepcję wewnętrzną (interocepcję) oraz na odbiór bodźców zewnętrznych. Udokumentowano nawet, że zarówno dysfunkcja, jak i jej korekcja chiropraktyczna, mogą modulować sposób przetwarzania przez mózg bodźców wzrokowych i słuchowych. [11]

Podsumowanie

Według rdzennej filozofii chiropraktyki, zapoczątkowanej przez D.D. Palmera i rozwiniętej przez jego syna, B.J. Palmera, impuls mentalny i Inteligencja Wrodzona były opisywane jako niematerialne zasady kierujące funkcjonowaniem żywego organizmu. Inteligencję Wrodzoną rozumiano jako siłę organizującą życie, a impuls mentalny – jako jej „przekaz” do tkanek, realizowany za pośrednictwem układu nerwowego. W tym ujęciu były to pojęcia o charakterze metafizycznym, których nie można zobaczyć, zmierzyć ani potwierdzić empirycznie.

W świetle współczesnej neurofizjologii idee te można interpretować w kategoriach procesów fizycznych, które są mierzalne i dobrze opisane w literaturze naukowej. W takim „tłumaczeniu” impuls mentalny można częściowo utożsamiać z przepływem informacji w układzie nerwowym, obejmującym:

• przewodnictwo bioelektryczne (potencjały czynnościowe w neuronach),
• transmisję chemiczną (uwalnianie neuroprzekaźników w synapsach),
• modulację sygnałów przez sieci neuronalne w mózgu i rdzeniu kręgowym,
• regulację funkcji narządów przez autonomiczny układ nerwowy.

Procesy te są realne, fizyczne i dają się zmierzyć m.in. za pomocą elektromiografii czy badań przewodnictwa nerwowego.

Historyczne urządzenia chiropraktyczne, takie jak neurocalometer B.J. Palmera, nie mierzyły samego impulsu mentalnego, lecz fizyczne skutki, które w tamtym czasie interpretowano jako jego przejawy, na przykład zmiany temperatury skóry związane z regulacją przepływu krwi przez autonomiczny układ nerwowy. Współczesna wiedza wskazuje jednak, że takie efekty mogą wynikać z wielu przyczyn, niekoniecznie związanych wyłącznie z zaburzeniami przewodzenia nerwowego.

Integracja najnowszych odkryć neurofizjologii z kliniczną praktyką chiropraktyki, osadzona w filozofii holistycznego podejścia do zdrowia, tworzy przestrzeń, w której chiropraktyk może efektywniej wspierać pacjenta w procesie dochodzenia do zdrowia.

Łukasz Matusiewicz

Zgodnie z European Chiropractors’ Union jestem jednym z siedmiu chiropraktyków w Polsce z akredytowanym wykształceniem zagranicznym oraz tytułem doktora chiropraktyki, który uzyskałem na Life University w Marietta, w stanie Georgia w Stanach Zjednoczonych. Przeczytaj więcej…

Bibliografia

1. Palmer D.D. (1895). The Science, Art and Philosophy of Chiropractic.
2. Palmer DD, Palmer BJ. The Palmer School of Chiropractic; Davenport, IA: 1906. The Science of Chiropractic.
3. Palmer DD. Portland Printing House; Portland, OR: 1910. The Science, Art, and Philosophy of Chiropractic
4. Palmer BJ. Introduction of X-ray into chiropractic practice. Davenport, IA: The Palmer School of Chiropractic; 1910.
5. Stephenson RW. Chiropractic Textbook. Davenport, IA: The Palmer School of Chiropractic; 1948 edition
6. Palmer BJ. Introduction of the neurocalometer. Davenport, IA: The Palmer School of Chiropractic; 1924.
7. Palmer BJ: “Our Masterpiece.” Davenport, IA. The Palmer School of Chiropractic, 1961.
8. Lantz CA. The subluxation complex. In: Gatterman MI,ed. Foundations of Chiropractic Subluxation. St. Louis, MO: Mosby, 1995
9. World Health Organization. WHO Guidelines on Basic Training and Safety in Chiropractic; WHO: Geneva, Switzerland, 2005.
10. Haavik, H.; Kumari, N.; Holt, K.; Niazi, I.K.; Amjad, I.; Pujari, A.N.; Türker, K.S.; Murphy, B. The contemporary model of vertebral column joint dysfunction and impact of high-velocity, low-amplitude controlled vertebral thrusts on neuromuscular function. Eur. J. Appl. Physiol. 2021, 121, 2675–2720.
11. Haavik H, Murphy B. The role of spinal manipulation in addressing disordered sensorimotor integration and altered motor control. J Electromyogr Kinesiol. 2012;22(5):768–776.